O Museo das Peregrinacións, en Compostela, acolleu este sábado a presentación do libro ‘Personaxes da Galiza medieval II’, que guía o público lector pola evolución desde a Gallaecia até o Reino da Galiza.
Natividade González, Francisco Rodriguez, Pilar Reino, Alexandre Peres Vigo e Daniel Lorenzo
A asociación O Galo vén de sacar do prelo esta obra, dedicada a oito grandes figuras da nosa historia que viviron entre os séculos XI e XIV.
Este sábado presentouse en Compostela. Foi no Museo das Peregrinacións, onde Pilar Reino, en nome da entidade, recibiu o resto de convidados ao acto.
Daniel Lorenzo Santos, da Fundación Catedral, máis Natividade González Rodríguez, da deputación da Coruña, acompañaron dous dos autores participantes no volume: o profesor da Universidade da Coruña Alexandre Peres Vigo, autor dos capítulos dedicados a Fernando Peres de Trava e Vermudo Peres de Trava, do século XII, máis a Fernando Ruis de Castro, do século XIV, e o profesor e investigador Francisco Rodríguez Sánchez, autor da introdución.
Investigación
Rodríguez foi o encargado de agradecer o traballo de dinamización « dunha liña de investigación e difusión histórica » como é Personaxes da Galiza medieval, un labor, subliñou, que moitas veces vén suplir as « deficiencias » que se dan no ámbito da investigación académica.
A obra contén estudos dedicados á emperatriz Sancha, a cargo do investigador Manuel Carriedo Tejedo; ao arcebispo Bernardo II, do século XIII, a cargo do profesor da Universidade de Santiago Xosé Manuel Sánchez; a Afonso Soares de Deza, de finais do século XIII e comezos do XIV, a cargo do profesor da Universidade de Santiago, Xosé Miguel Andrade Cernadas; e a Paio Gómez Chariño, do século XIII, e a Pedro Fernández de Castro, do século XIV, a cargo do investigador Héitor Picallo Fontes.
Iniciativas coma esta non son doadas, salientou Francisco Rodríguez durante a súa intervención, nin sempre permiten encher o baleiro existente, porén destacou, o público lector percibe en obras coma unha resposta « toda a historiografía anterior ».
Evolución da Gallaecia
« Historiadores casteláns, moitos eclesiásticos, sabían que había unha terxiversación sobre o pasado e trataban de compensala con referencias á orixe do reino cristián que situaban na Galiza e en Asturias », dixo.
Pola contra, os homes do século XIX « ao servizo da creación dun estado unitario e centralista foi eliminar radicalmente a calquera referencia á Galiza ».
Personaxes da Galiza medieval II fai unha escolma representativa do estado e da evolución do Reino da Galiza entre os séculos XI e XIV da que o público lector pode tirar interesantes conclusións sobre cal era o grao de independencia do reino galego en cada un destes momentos históricos e sobre cal foi o papel da clase dirixente galega a través das estratexias e obxectivos que asumiron.
Neste sentido, concluíu o autor do texto introdutorio, « queda moito por facer para ver como foi a evolución para que desa Gallaecia extensa, ampla, puidésemos chegar a unha Galiza non reducida, senón completa, pero que xa é unha protonación, un reino definido ».
Porén, engadiu, nesta obra hai indicios que aclaran como foi o camiño a percorrer, como foi evoluíndo a Gallaecia internamente até chegar ao Reino da Galiza que vai desde o Ortegal até o Douro ».
Gaiteiros, non desfile en Madrid hai uns días polo San Patricio.
Escrito por BIEITO ROMERO
Creo que non é difícil intuír dende esta columna que teño certa querenza pola cultura celta. Coido que cando se fala de celtismo en xeral, Irlanda ocupa un lugar de certo privilexio por ser un deses territorios onde mellor se conservou esta cultura. Galicia e Irlanda teñen unha relación histórica de irmandade, ben o sabemos os galegos. Para nós, esta cuestión, sempre xera un debate que sen dúbida axuda a consolidar e afianzar ese vínculo. Moitas son as cuestións que afondan nas raíces comúns dos dous pobos pero, entre todas, hai unha destacable pola súa relevancia: a profunda relixiosidade, ben arraigada nos dous países, mesturada ata a confusión con antigos ritos pagáns. Galicia é o lugar de Europa con máis topónimos relacionados con santas e santos e aínda que na Irlanda non se dá esta circunstancia, a súa relixiosidade é moi profunda ata na actualidade. É Lá Fhéile Padraigh ou san Patricio o gran santo patrón dos católicos irlandeses, sen discusión. Un santo nacido en Britannia, cunha longa historia persoal e a quen se lle atribúe a principal introdución do catolicismo en Irlanda. O trevo é unha planta asociada a el.
Dise que o empregaba nas homilías para explicar o misterio da trindade ou a divindade tripla, Deus, Xesucristo e Espirito Santo nas tres follas da planta. Tamén hai outra antiga lenda que conta que foi san Patricio quen acabou coas serpes na illa, animal que segundo a relixión católica está asociado ao demo, moito dicir. Quizais sexa un dos santos máis coñecidos internacionalmente debido a emigración de irlandeses por todo o mundo e tamén pola súa importante presenza na hostalería. O 17 de marzo celébrase o seu día en moitos lugares e alén da relixiosidade, nesta xornada destacan os desfiles de gaiteiros e o consumo de cervexa negra típica irlandesa ben popular e característica. Fóra da illa, quizais o desfile máis importante e vistoso sexa o de Nova Iorque onde se tingue o río Hudson de cor verde e participan milleiros de persoas. En Galicia tamén se celebra nas principais cidades e na Coruña a torre de Hércules ou de Breoghán ese día ilumínase de verde en honor a este persoeiro. Gloria ao santo pero máis á xente que mantén a esencia dun pobo tan único como é o irlandés.
Xabier Romero (Vigo, 1965) é o editor de ‘O Cabronario’ (Luscofusco), un poemario inédito de Celso Emilio Ferreiro e prohibido durante a ditadura.
O editor Xabier Romero
Por LAURA VEIGA
—Como chega a vostede O Cabronario?
Foi pola relación con Xabier Ferreiro, fillo de Celso Emilio Ferreiro. Despois de falar moitas veces e de proporme que compilase todo ese material que conforma O Cabronario, un día decidimos dar o paso adiante. O material estaba nos arquivos familiares. O libro está composto polo propio poemario, titulado « O Cabronario » e outro poemario, « Al César enano », que fai Celso Emilio nos anos 70 en Venezuela.
Loxicamente todos estes poemas non foran editados no seu momento porque non se podía, ían directamente contra o réxime franquista e incluso contra a monarquía. Quedaron aí, ao longo do tempo, até que a súa familia pensou que era o momento de que todo iso saíse á luz. É certo que algún poema se coñecía por aí, nese círculo cultural, mais non estaban editados.
—Aínda sen estaren editados, eran poemas coñecidos?
No caso de « Al César enano », el fixera un facsímile que repartira por Venezuela e que mandara á Galiza tamén. Era algo totalmente clandestino, claro. De O Cabronario coñecíase algún poema por xente achegada súa, mais son poemas totalmente descoñecidos para a maioría das persoas porque nunca chegara a facer un folleto nin nada parecido. No libro tamén se recollen materiais documentais, por exemplo, contestacións do Ministerio onde prohibía poemas moito máis sinxelos ou brandos que os seus.
A censura nese momento era alucinante. E estes poemas evidentemente falan de Franco, de Carmen Polo, personaxes da época… Ademais, é duro. Hai que recoñecer que Celso Emilio nese momento estaba moi enfadado, loxicamente.
Para min, o libro ten un valor engadido: Xabier Ferreiro fai unha explicación practicamente de todos os poemas pondo a quen le no contexto no que foron escritos. Creo que moita xente que hoxe pode ler isto non entende moi ben todo o que supuxo e parecíanos importante pór a xente naquel intre para ver o que supoñía escribir algo como isto e que podía sentir Celso Emilio en Venezuela, lonxe da terra e con todo o que se estaba a vivir.
—Ademais, esta obra supón a estrea do selo Luscofusco Edicións.
Mundo Detrás do Marco é unha empresa editora que ten diferentes liñas. Ten a Editorial Elvira, que naceu con Carlos Oroza; Fosfatina Edicións, dedicada ao mundo do cómic, e agora nace esta liña de Luscofusco que vai estar plenamente enfocada a Galiza. Publicará obras tanto en galego como en castelán, mais todos eles mirando cara ao territorio. En realidade xa levamos moito tempo editando cousas relativas á Galiza, mais queriamos diferenciar todos estes temas.
—Que previsións teñen para este ano?
Xa temos programado case o ano completo de publicacións. Imos recuperar a obra de Lois Pereiro, que foi editada hai tempo nunha edición bilingüe en galego e castelán por unha editorial catalá que xa non existe. Por isto mesmo, hoxe en día, coñecer a obra de Pereiro é imposíbel, polo que unha das nosas intencións e próximas publicacións é esta reedición.
Tamén imos recuperar Memoria de ferro, de Antón Patiño, outro libro esgotado e que non se pode atopar. A idea é amplialo porque no seu momento, cando saíu, limitábase fundamentalmente aos personaxes dos que falaba. Nós queremos falar tamén da figura de Patiño e o que supuxo e achegou en momentos difíciles á cultura e á lingua. Para este ano tamén imos sacar un libro dedicado a César Portela co fin de repasar toda a súa obra.
Fillo de Xosé María Álvarez Blázquez, faleceu este luns no hospital Álvaro Cunqueiro aos 71 anos
Alfonso Álvarez Cáccamo, retratado no ano 2008, na viguesa rúa do Príncipe, diante do museo Marco, cun libro do seu pai, Xosé María Álvarez Blázquez: «A cidade e os días. Calendario histórico de Vigo».
Escrito por LUIS CARLOS LLERA
Foi un dos escritores que mellor retratou a morte e usou a ironía para analizar a relación dos seres humanos co tránsito ao alén. Alfonso Álvarez Cáccamo, que faleceu este luns no hospital Álvaro Cunqueiro de Vigo aos 71 anos, dicía que os galegos son «os que mellor nos achegamos á morte». Tiña claro que resultaba moito máis práctico preocuparse «polas cousas que son evitables».
O autor deixa en herdanza unha prolífica obra como novelista, poeta, ensaísta, narrador e articulista. Entre ela, está o libro polo que foi gañador do premio Xerais de novela en 1990, As baleas de Eduardo Reinoso. Desta narración dixo el mesmo que era una obra humorística, pero cun fondo tráxico: o drama dun home solitario, o ser que se volve arrogante e queda só. Nos seus escritos estaban presentes personaxes que salpican a historia e o imaxinario de Galicia, como os contrabandistas, e abordou problemáticas sociais como a dos mozos en paro. Nos contos do volume Xente de mala morte, obra que formou parte da colección Biblioteca 120 de La Voz de Galicia, tamén falou dese pano final que toda persoa debe descorrer tarde ou cedo e que el afrontaba con serenidade.
Alfonso Álvarez presumía de compromiso ideolóxico e da súa maneira de entender a vida cunha retranca, presente nas súas obras, que estaba moi afastada da comicidade cimprona doutros escritores. Con modestia, sentíase membro dunha estirpe de autores que fixeron e fan da ironía unha arte, como Castelao, Risco, Rivas ou Cid Cabido. Un humor que o achegou, igualmente, a grandes clásicos ingleses como Oscar Wilde ou Chesterton. As súas derradeiras obras coñecidas foron O destino de Clarescura Lens, publicada no 2012 por Biblos, e Os Gotten (Xerais, 2014).
Fillo do galeguista Xosé María Álvarez Blázquez —e irmán de Pepe Cáccamo, Berta Cáccamo e Celso Álvarez Cáccamo—, lembraba a súa infancia e xuventude nun ambiente que propiciaba o coñecemento e a escoita de mestres como o seu propio pai e amigos deste como Celso Emilio Ferreiro, Cunqueiro e Paco del Riego. Era un grande admirador do seu proxenitor e de toda a súa xeración. «A gran sorte da miña vida», afirmaba con nostalxia ao evocar estas celebridades galeguistas que protagonizaban os faladoiros na casa familiar.
A herdanza e o agarimo do seu pai foron decisivos. E levárono a honralo con dous libros biográficos sobre a súa figura. Dicía que foi o máis difícil que tivo que escribir na súa vida porque a paixón filial podía cegar os seus retratos; e quería facelo con obxectividade. Con esa xenética e eses referentes, non son de estrañar os seus logros e premios, e o xeito de condensar un universo íntimo no que bebeu tamén da literatura de Jules Verne, o grande escritor francés que recalara na ría de Vigo e potenciou o maxín de moitos mozos como el, que desenvolveu unha enorme capacidade para novelar, o que máis lle gustaba. Aínda que cultivou moitos xéneros, onde Alfonso Álvarez Cáccamo se sentiu máis realizado foi na narrativa; cun bo argumento era feliz. Este luns escribiu o peche da novela da súa vida, que levou con sabedoría.
O autor pontevedrés sinala que o seu ensaio «conta a verdade detrás do decreto Filgueira, que no se ten contado ata hoxe»
Escrito por LÓPEZ PENIDE
No seu último traballo, Breve historia da normativización do galego, que será presentado esta tarde no Museo de Pontevedra, Xacobe Medina retoma á senda do ensaio para «tratar de esclarecer varios aspectos escuros do proceso de normativización lingüística do galego e como resposta a unha cuestión que non se abordou aínda en ningunha biografía sobre Filgueira Valverde, as sombras do decreto ortográfico da Xunta, que tamén é chamado decreto Filgueira».
—Que foi o máis complexo a hora de facer este ensaio?
—Sobre todo, tratar de esclarecer e tratar de extraer unha liña que puidese corresponderse coa verdade ou coa realidade despois de entrevistar a todos os que participaron no proceso de normativización. Principalmente, dos que crearon as bases para a unificación das normas lingüísticas do galego de 1977. Non é sinxelo porque cada un ten unha visión distinta do que ocorreu, hai moitas lagoas e é complicado extraer a verdade.
—Mais tratándose dun decreto de normativización, que non está exento de polémica sempre.
—Efectivamente. Neste caso, como é sabido, houbo certa guerra fratricida entre a postura ou a ideoloxía lusista para a lingua e a ideoloxía autonomista. Había quen quería que o galego volvera a integrarse no portugués e había quen pensaba que toda a historia de España e de Portugal facían imposible unha reintegración do galego e o portugués, polo que había que atender máis á fala pura e dura tal e como a atopamos na realidade lingüística de Galicia.
—O prologo é de Fina Casalderrey, que supón iso para vostede?
—É un agasallo impresionante. Probablemente, é o que máis ilusión me fai deste libro porque unha persoa como Fina, cos coñecementos que ten e cos méritos que ten acadado na súa vida, fale da forma que fala de min no prólogo e valore o meu escrito da forma na que o valora é algo verdadeiramente emocionante.
—E logo esta a figura do teu bisavó, Filgueira Valverde. E moi longa a súa sombra no teu caso?
—Aínda hoxe, vaias onde vaias dentro do ámbito académico de Galicia, Filgueira Valverde é unha figura de tremenda actualidade e moi importante, e que dalgunha forma inflúe moito á hora de presentarse, de tratar de establecer relacións, pero sempre tratei de distanciarme bastante da figura familiar. É dicir, Filgueira Valverde é unha influencia enorme no ámbito intelectual, pero é unha persoa á que eu non coñecín, é unha persoa que non puiden tratar. É unha persoa que leu O Quíxote con 5 anos, que tivo premio extraordinario en dúas carreiras feitas á vez, que lía en quebrado con 10 anos… Estamos falando dunha persoa cunha capacidade extraordinaria á que eu non trato de imitar en ningún aspecto.
—Se puidese sintetizar que revela este ensaio, que diría?
—Sobre todo, unha síntese de toda a historia da normativización, algo que non atopamos tan sintetizado en ningún outro traballo, e, ademais, o ensaio conta a verdade detrás do decreto Filgueira que non se ten contado ata hoxe. A verdade que hai detrás desa suposta autoría do meu bisavó .
Rosalía de Castro naceu en Santiago o 23 de febreiro de 1837, hai hoxe 187 anos, e nesta xornada festéxase a súa obra e a súa figura, con actos organizados por institucións e entidades culturais, nomeadamente pola Fundación Rosalía de Castro e pola Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG). Ademais, este venres pola tarde comeza en Compostela o Festival Rosalía, organizado pola Deputación da Coruña en colaboración co Concello de Santiago.
O primeiro convite de todas esas conmemoracións é ler textos da autora. Así o fai a Fundación que leva o seu nome que, ademais, impulsa un ano máis a iniciativa Caldo de Gloria, inspirada no poema “Miña casiña, meu lar” na que a poeta explica como facer un caldo humilde e no que se relata a épica diaria da supervivencia.
Este ano sumáronse máis de 400 locais de todo o país (hostaleiros, colexios, comedores de empresa, de residencias e centros de día) e repartíronse máis de 72.000 manteis da iniciativa, espallados por toda a xeografía galega. Este ano ademais participarán varios centros galegos no exterior, como os de Donostia, Castelló, Burgos, Alacante e Valencia.
A iniciativa, que naceu en 2017, regresa este ano da man de Suso do Dezaseis e Uxía, que ofrecerán a súa versión do Caldo na propia Casa de Rosalía, xunto co bolo do pote realizado por tres mulleres de Mazaricos (Esther, Angelita e Laura). En anteriores edicións elaborárono cociñeiros como Óscar Vidal, Xoanqui Ameixeiras, Lucía Freitas, Pepe Solla, Chef Rivera ou Benigno Campos, ademais da escritora Ledicia Costas.
A continuación, no auditorio da Casa-Museo terá lugar o concerto da cantora Faia. Membro de De Vacas, no seu proxecto en solitario traballa arredor da música de tradición oral, coa voz como ferramenta esencial, a sonoridade do espazo e a escoita activa.
Ademais, a Fundación Rosalía e a Fundación Xistral puxeron en marcha, en colaboración coa Xunta, unha campaña de promoción do libro galego pola cal calquera que merque un libro en galego do 6 febreiro ao 3 de marzo recibirá como agasallo unha pequena escolma de textos rosalianos.
Os actos organizados pola Fundación complétanse coa Alborada de Rosalía, en colaboración coa Asociación de Gaiteiros e Gaiteiras Galegas. Todos os anos faise un chamamento a todos os gaiteiros e gaiteiras de Galicia (e non só: tamén a outros músicos: sexan pandereteiras, requinteiras, tamborileiras, etc.) para tocar a Alborada de Rosalía (unha peza musical escrita pola propia poeta) e « saudar así con alegría e esperanza o día do nacemento da nosa escritora ».
A AELG conmemora tamén o Día de Rosalía de Castro. Nesta edición de 2024 Carlos Callón é o encargado da redacción do Manifesto da AELG, que será lido no acto central do Día de Rosalía de Castro, o sábado 24 de febreiro no Panteón de Galegos Ilustres, en Santiago, no que intervirán tamén Henrique Alvarellos (Asociación Galega de Editoras), Patricia Porto Paderne (Federación de Librarías de Galicia), Luís Pérez (alcalde de Ribeira), María Lago Lestón (alcaldesa de Muros), Suso de Toro, Paula Carballeira ou Beatriz Maceda Abeleira.
O texto será tamén lido en todos os actos promovidos pola AELG, así como nos organizados por outras entidades que se sumen ás propostas de concellos, asociacións e centros de ensino. O lema escollido para este 2024 é: #oamordapatriagalega.
« Hai século e medio, unha moza con pouco máis de vinte anos mudou a Historia. Iso de mudar a Historia non é cousa que aconteza todos os días. Ela era consciente de que os seus libros abrían camiños, que con eles levantaba unha bandeira da que non ía desertar. De feito, este recanto do mundo chamado Galiza non é o mesmo após Rosalía de Castro. Hai un antes e un despois », comeza o manifesto, que se pecha dicindo que « ese amor que ela aqueceu e proxectou é un alento que aínda hoxe mapea horizontes, abre porvires e renace día a día en cada persoa que levanta a cabeza para que Galiza exista, nun mundo mellor, diverso e igualitario. Un mundo, en fin, máis rosaliano ».
A AELG organiza tamén actos este venres pola tarde na Coruña, Lugo e Vigo, que se suman a outros impulsados por concellos e por entidades culturais locais.
Ademais, dende o 2011 a AELG está a impulsar a presentación de mocións nos plenos dos Concellos para declararen o 23 de febreiro como Día de Rosalía de Castro. De momento, a iniciativa foi aprobada en medio cento de concellos e nas Deputacións provinciais da Coruña, Lugo e Pontevedra.
A Praza de Mazarelos, en Compostela, acolle este venres e sábado a sexta edición do Festival Rosalía que baixo o lema ‘Un grande atrevemento’ inclúe unha quincena de actividades de poesía, artes escénicas, música e narración oral.
Este venres ás 19 horas, Isabel Risco e Fran Rei encarnarán a Rosalía de Castro e máis a Eduardo Pondal no seu espectáculo escénico Dúo vaguedades, unha montaxe que fusiona música, audiovisual, teatro e humor. Finalmente, ás 20.30 horas, o Festival Rosalía recibirá Indóciles, proxecto multidisciplinar que reúne a cantante e compositora Mónica de Nut, a narradora oral Vero Rilo e a recitadora Nuria Vilán Prado (coñecida artisticamente como Nuria Vil) para achegarlle ao público a obra de Luísa Villalta, autora homenaxeada nas Letras Galegas deste ano.
O sábado a programación abrirá ás 12 horas con Ópera Break’s, un espectáculo que mestura canto lírico, break-dance, Beatbox e Dj nunha única función que une en escena a soprano Esperanza Mara e os artistas urbanos do colectivo Vella Escola. Ás 20 horas, Chan da Pólvora Editora reunirá no recital O atrevemento da voz nos versos catro voces que fixeron da oralidade un instrumento de potencialidade poética: Rosalía Fernández Rial, Sol Mariño, Lúa Mosquetera e Nuria Vil.
Galicia salpica a vida e a obra do autor de Rayuela, cuxo editor era de Corcubión. casou con Aurora Bernárdez, de Maside, viviu no piso de Rafael Dieste, o seu primeiro relato saíu nunha revista editada por galegos e tivo moita amizade con Seoane
Escrito por TAMARA MONTERO
«Pasaron os anos e confioume unha noite, en París, que esa fora a súa primeira publicación. Hónrame ter sido o seu instrumento». Provoca un profundo respecto contradicir a Borges, pero en realidade, Casa tomada (1946), que é ao relato ao que se refire neste extracto do prólogo de Contos , que escribiu para a colección Biblioteca Persoal de Hyspamérica, non é a primeira publicación de Julio Cortázar. Porque o 15 de agosto de 1944 Correo literario imprimía encabezando a súa páxina 3: «Deixa caer as agullas sobre o colo», a primeira frase de Bruxa, este si, o primeiro relato publicado de Cortázar. A revista estaba dirixida por tres amigos seus: Luís Seoane, Lorenzo Varela e Arturo Cadrado. Si. Ese Luís Seoane.
Dicía Aurora Bernárdez que o máis galego que había en Julio Cortázar era ela. E con todo, 40 anos despois do seu falecemento, un 12 de febreiro, pódese saltar dun galego a outra na biografía e a obra duns dos autores máis importantes do século XX, que utilizaba o termo, galego, con absoluta precisión. Referíase a nós e non o facía extensivo a todas a persoas de orixe española.
Aurora tiña ascendencia en Maside. Cortázar viviu entre as pertenzas, piano incluído, de Rafael Dieste, quen lle subarrendou o seu apartamento cando se foi vivir a Inglaterra. Foi nese departamento no que escribiu Imaxe de John Keats, ensaio no que describe un cadro de Seoane que hai colgado no seu cuarto. Nese libro tamén fai referencia a Eduardo Blanco Amor.
Tras instalarse en París, mandou unha fotografía do seu primeiro apartamento cun único cadro na parede: era tamén de Seoane. «Queridos Luís e Maruja, aquí vai esta foto. Un gran premio para o primeiro que descubra algo coñecido». O editor de Rayuela, Paco Porrúa, era de Corcubión. Aínda que en Rayuela non hai personaxes galegos, si salpican o resto da súa obra. Aí está o camareiro de 62 modelos para armar. Nos seus últimos días en París, tomaba o asado con Leopoldo Nóvoa. Coñeceu a Valente, a Ramón Chao, a María Casares, a Neira Vilas, a Antonio Pérez Prado, a Mariquiña Valle-Inclán. E, por suposto, visitou Galicia.
Por iso, por esa relación prolixa e afectuosa (aínda que moitas veces esquecida) de Cortázar con Galicia, Aurora Bernárdez escolleuna como un dos tres lugares nos que depositar o seu legado. Cóntao Chisco Fernández Naval, que escribiu dous libros sobre o Cortázar galego, O soño galego de Julio Cortázar e Respirar polo idioma: os galegos e Julio Cortázar («lembra que es o meu home en Galicia», dicíalle Bernárdez) entre cafés e ballóns. Aurora repartiuno entre Madrid, Princeton e A Coruña. O CGAI atesoura case todo o seu arquivo fotográfico e as películas de Super-8 que lle gustaba facer. Pero pouco máis se fixo para a súa posta en valor que unha exposición hai 20 anos, cando a documentación chegou a Galicia.
Julio Cortázar coñeceu a Aurora Bernárdez ao entrar en contacto coa comunidade exiliada e a diáspora galega. A irmá de Paco Luis Bernárdez, un escritor respectado por Cortázar, viaxou a París a finais de 1952 para reunirse con el, que se había ir cunha bolsa do goberno francés. Luís Seoane escribiríalle a Paco da Rega unha carta na que lle pedía que a recibise no porto e ensináselle Vigo. «Escríboche dúas liñas simplemente para rogarche que esteas ao tanto do paso por esa do barco francés Láenec, no que viaxa camiño a Francia unha gran amiga miña, Aurora Bernárdez, irmá do poeta Francisco Luis, e notable tradutora de obras literarias ao castelán, que me gustaría saudases e quedases de acordo con ela para presentarlle xentes amigas de Galicia e Madrid na súa viaxe rápida por España que efectuará logo da viaxe por Francia».
Non puido ser. Francisco Fernández del Riego respondíalle o 21 de decembro: «O barco chegou onte aquí de madrugada. Ás nove da mañá fuí (sic) ao porto, pero non se puido entrar ata as dez e media. Localicei a Aurora Bernárdez e linlle a parte da túa carta na que me pedías que fose saudala, e a darlle desculpas por non entregarlle as cartas de presentación. Puiden estar pouco tempo con ela porque ás once o barco seguiu a ruta. Non deixaron sequera que a pasaxe desembarcase por iso non me fué (sic) posible acompañala por Vigo, como sería o meu desexo. Pareceume unha moza moi interesante e simpática. […] Se vén a Galicia , como proxecta, escuso de dicirche que a acompañarei a Santiago e a algún sitio máis, con obxecto de facerlle aquí a estancia o máis grata posible».
Esa visita si se produciu. No ano 1957, Aurora Bernárdez e Cortázar viaxaron a Galicia con Paco Luis Bernárdez. «De Salamanca largámonos nada menos que a Santiago de Compostela, deliciosa cidade onde comemos uns polbos gloriosos. Acórdasche do Pórtico da Gloria, na catedral? E os soportais, as prazas pola noite, ese ton tan distinto de Galicia. Creo que para min o gran descubrimento, por inesperado, foi a paisaxe».
Na carta que Cortázar envía a Eduardo Jonquières (e que apareceu nos documentos depositados no CGAI) relatándose a súa estancia en Galicia fala tamén do Miño. «Cando volviamos de Santiago a León o tren andou toda a tarde xunto ao río Miño. Pegado aos portelos, non podía crer que iso fose verdade. Comprendín de golpe a poesía galaico-portuguesa, esa presenza do verde, dos ríos, do égloga. Ourense, Redondela, as rías, os viñedos infinitos coas cepas apontoadas por soster de granito, como pequenos dolmens que brillan entre o verde».
A segunda viaxe a Galicia xa foi do matrimonio Bernárdez-Cortázar. Nesa ocasión, estiveron de vacacións nas Rías Baixas, concretamente na zona de Nigrán. «Prometinme, se algunha vez teño un Deux Chevaux, levala a Aurora a Galicia, instalar cuarteis de primavera en Redondela, e dedicarme aos paseos, á pesca e a herborizar como Rousseau», dicía na mesma carta a Jonquières, na que ademais di ter descuberto unha xoia oculta: «Penso que a falta de propaganda embeleceume a paisaxe; un está un pouco farto de oír falar con grandes espaventos das veigas andaluzas, que son moi fermosas sin duda, pero menos, moito menos, que a paisaxe galega. E o Miño é un río como vin poucos».
E tamén fai un pequeno retrato da poboación: «E a xente é como toda a xente de España, metida cara adentro (aínda que berren, aínda que che ensordezcan nos cafés e nos trens) e enche de verdade e de tristeza […]».
Paco Porrúa considerábase a si mesmo un galego sen nostalxia, sen tristeza metida cara adentro, aínda que cando miraba ao Tibidabo desde a súa casa en Barcelona, el vía o monte Pindo. Porrúa soubo ver o que era Rayuela, que publicou en 1963 en Suramericana. «Desconcertado», «enajenado», «ao bordo do límite», dixo tras ler o manuscrito, catro anos de traballo nos que antes só posara a vista Aurora Bernárdez.Cortázar preguntábase se Rayuela era unha novela digna de Suramericana. Porrúa respondíalle que talvez Suramericana non era digna de Rayuela.
Nunha carta en xullo de 1962, Julio Cortázar confésalle aliviado: «Díxenlle a Aurora: ‘‘Agora pódome morrer, porque alá hai un home que sentiu o que eu necesitaba que o lector sentise »». Iso ocorre con ela. A uns cada capítulo antóllaselle unha uva madura e saborosa que se desprende , doce, do acio. A outros, vólveselle confusa.
—Tiña en Ourense, na casa, un libro de Cortázar pero me parecera moi difícil de ler.
—Que libro era?
—Non me lembro.
Entre o barullo do café (demostrando que, tantos anos despois, Julio Cortázar segue tendo razón na súa carta a Jonquières) vaise materializando ese recordo de mili de Chisco Naval, un apartamento para as fins de semana que compartía cun valenciano que lle regalou Historias de cronopios e de famas. E entre as gargalladas que acompañaron a aquel libro, xorde entón:
—É posible que fose Rayuela o que tiña en Ourense. Pero volvín con outra perspectiva.
Miguel, o seu compañeiro na mili, tiña a Cortázar como escritor de cabeceira.
Xoán Colazo na presentación do libro onte en Candeán, Vigo
Tan só tres meses despois de saír á venda, o libro do economista Xoán Colazo Cento doce viaxes na miña terra esgotou xa a súa primeira edición e comeza a surtir as librarías coa primeira reimpresión da obra.
A obra, publicada por Sermos Galiza S.A., empresa editora de Nós Diario, achega en 492 páxinas encadernadas en tapa dura, con máis de 250 fotografías a toda cor, as reflexións do autor sobre diferentes lugares da xeografía física e humana galega, profundamente transformada. Colazo leva décadas percorrendo os camiños do país e desde o nacemento de Sermos Galiza, en 2012, publicando, como integrante do colectivo Xea, estas reflexións. Agora, a través desta obra, convida a revivir esas « andainas polas derradeiras paraxes descoñecidas da Galiza ».
Presentación en Vigo
A Bodega Subride de Candeán, Vigo, acolleu esta sexta feira unha palestra arredor do libro. Alí, Colazo sinalou que con este libro quere compartir « a paixón polo país, espertar na xente o interese de saír a camiñar e coñecer a nosa terra. Este é o xeito de valorala, de querela, de reivindicala, de sermos conscientes da nosa historia, da rica arte, da natureza vizosa, da toponimia de noso, das formas de montes, ribeiras e vales ».
“Trátase, sobre todo, saír do noso horizonte cotián permítenos coñecer e falar coas persoas que habitan, dan sentido e moldean este territorio variado e gozoso », conclúe.
O autor explica que podes ir a unha fervenza ou achegarte a unha igrexa, pero cando camiñas un territorio, os elementos non están illados, hai capas históricas, culturais, toponímicas, patrimoniais… Vas co propósito de chegar a esa fervenza pero na aldea do lado hai unha pía romana nunha igrexa, ou falas coa xente e suxíreche unha variedade de preguntas e destinos novos ».
As viaxes do Colazo gardan semellanzas coas xeiras organizadas polo Seminario de Estudos Galegos hai 90 anos, e a focaxe que propón é semellante á ofrecida por aquela entidade.
España-Francia, 2022, 137
Con Denis Ménochet, Marina Foïs, Luis Zahera, Diego Anido, Marie Colombo y Luisa Marelas
El vecino pialado
Una de las cosas más interesantes de As bestas es que se juega a todo por todo y no deja nada sin decir. Las bestias del título, más allá de la abundancia de animales que se pasean por los paisajes hermosos de Galicia, vendrían a ser los gallegos brutos que viven en ranchos miserables perdidos en la montaña. La historia arranca empezada y la iremos reconstruyendo de a poco, pero casi no hace falta: lo importante es que un francés (profesor, se nos dice; viajado, se nos dice) se mudó hace unos años al medio del monte gallego para cultivar tomates orgánicos y dedicarse a restaurar viejas casas abandonadas del pueblo: sin fines de lucro, desinteresadamente, para que la gente vuelva a mudarse al pueblo, para restaurar un paraíso natural. Y a los del pueblo les cae mal. En particular, a dos hermanos que son precisamente sus vecinos de al lado: Xan (un genio bruto) y su hermano Lorenzo (que quedó un poco tonto después de un accidente con un caballo, lo cual se muestra, suponemos, en los hermosos planos con ralenti que abren la película). La tensión es evidente, es directa, aumenta y va a terminar por estallar. Vos que sos ecologista, ¿por qué no quisiste firmar para que instalaran turbinas eólicas en el pueblo?, le preguntan varias veces. Antoine (“el francés”, que habla un español fluido y es pura presencia cinematográfica) contesta varias veces que porque esas turbinas son una trampa, que porque pagan una miseria, que porque él eligió ese pueblo como su hogar y no piensa dejarlo.
As bestas es una película construida a tensión pura, en un contexto donde uno no lo hubiera imaginado: en los bonitos paisajes campestres, con campesinos ecologistas y gente de pueblo. Sin embargo, no da respiro. Dice lo que tiene que decir y permite el espacio para que todos tengan su punto de vista: los brutos también tienen sus razones y sus argumentos son difíciles de rebatir, por más que uno se identifique con el francés bonachón al cual acosan sin descanso. Sin embargo, a diferencia de lo que pasa en Tres hermanos, As bestas tiene tanto para decir, quiere tanto a sus personajes y sus lugares, que se permite argumentar lo que quiere, permite argumentar lo contrario y después va mucho más allá, como una locomotora arrastrada por las tensiones y los personajes, la película empuja a fondo sus conflictos, reflexiona sobre temas complejos y contemporáneos sin por eso descuidar la solidez de su trama y, sobre todo, de sus escenas. Cuando uno creía que un conflicto terminaba, arranca otro, aparecen diferencias generacionales, sororidad y unas cuantas cosas más que uno podría bordar en su lectura sobre esta película que tiene, antes que nada, una vitalidad punzante.
Ernest Hemingway, entre Joris Ivens e Ludwig Renn, nunha foto tomada na Guerra Civil española en 1937.
Escrito por CARLOS G. REIGOSA
Ernest Hemingway, nacido en Chicago o 21 de xullo de 1899, chegou por primeira vez a Galicia en barco o 18 de decembro de 1921, cando tiña 22 anos e comezara a escribir artigos para o xornal do Canadá The Toronto Star Weekly. A súa chegada a Vigo provocou nel unha fonda emoción, impresionado pola paisaxe que rodeaba un porto cercado de montañas de cor parda e con case todo a uns prezos baratos, sobre todo o viño e o coñac. Na ría viu tres grandes atúns que parecían ferver na auga e informouse de que o máis grande que pescaran aquel ano chegara a pesar 850 libras.
Así comezou o seu namoramento de Galicia e dos galegos, que tería unha feliz continuidade cando colleu un coche barato e subiu a Compostela, unha cidade que o namorou de tal maneira que logo non pararía ata volver para vivir nela. Se en Vigo exclamara: «Este si que é un sitio para un macho!», en Santiago descubriría un lugar moi axeitado para o seu espírito inquedo, é dicir, un lugar para volver. Por iso, tras seguir a París, acabou por regresar en 1927, e as rúas compostelás convertéronse no seu espazo vital preferido durante unha boa tempada, cando vivía no Hotel Suízo, ía pescar troitas polos ríos dos arredores ou viaxaba a unha Coruña que o fascinou.
Froito disto foron as numerosas referencias a Galicia e os galegos que aparecen en varias das súas obras. Porque o que empezara en Vigo non deixou de empuxalo a coñecer case toda Galicia. E, despois de aproximarse con paixón ó mundo dos touros, xurdiu a súa amizade profunda con Antonio Ordóñez, que vivía nun permanente desafío taurino con Luis Miguel Dominguín. As corridas pasaron a ser, para el, unha referencia do valor.
A feliz etapa de Santiago, que o escritor cualificou como «a cidade máis fermosa de España», converteuno nun bo coñecedor de case toda Galicia, que percorreu no seu Ford e que cualificou de «país montañoso» salpicado de lugares fermosos. En 1933 volveu a Galicia e estivo na Coruña. Pero xa estaba de despedida. Porque despois chegou a Guerra Civil e, unha vez terminada esta, Hemingway comezara a afastarse de España, como consecuencia do seu propio apoio á República.
A Dorothé Schubarth faleceu este mércores en Basilea (Suíza) aos 79 anos, debido a complicacións derivadas dun accidente vascular que sufriu hai un tempo. A musicóloga estivo intensamente unida a Galicia, que percorreu nos anos 70 e 80 do pasado século para escoitar as xentes cantar, especialmente cantareiras, e gravar eses cantares, transcribilos e publicalos no Cancioneiro Popular Galego, unha obra fundamental para entender o patrimonio musical construído polas galegas e galegos.
A obra, realizada en colaboración con Antón Santamarina, foi editada a partir de 1984 en sete volumes pola Fundación Barrié, que contribuíra á realización do traballo a través dunha bolsa. Na actualidade, esas gravacións están a disposición da cidadanía no Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade (APOI) do Museo do Pobo Galego e no Arquivo Sonoro de Galicia do CCG.
Schubarth estudou música en Colonia e Múnic e en 1971 ocupa a cátedra de Harmonía e Contrapunto na Academia de Música de Lucerna. O seu labor investigador centrouse nunha intensa procura das formas e orixes da música popular europea, especialmente nos Balcáns e no Cáucaso, en Alemaña e Francia. Froito deste amplo traballo de recolleita é a publicación O canto popular na Europa en 1978. Nese mesmo ano achegouse a Galicia, atraída pola inmensa riqueza da música de tradición oral galega. Porén, o que ía ser só unha estadía vacacional convértese nun longo período de cinco anos que a uniu para sempre ao país.
Oitenta e dous concellos de Galicia e trece máis situados na zonas galegofalantes limítrofes foron visitados por Schubarth
Os seus coñecementos sobre a cultura musical galega e sobre a nosa lingua eran mínimos, e axiña se fixo evidente que precisaba de alguén para comprender os temas e transcribilos. Deste xeito entrou en contacto con Antón Santamarina, catedrático de Filoloxía Galega en Santiago de Compostela. Xuntos comezaron un traballo de pescuda nos cancioneiros daquela editados no país, centrados no aspecto literario dos cantos e que non recollían a música, unha situación moi diferente da que Dorothé coñecera noutros países coma Alemaña. “Alá xa estaba en plena marcha todo o proceso de recollida e aquí practicamente había que comezar desde cero, pero xusto por iso era interesante, porque non é tan apaixonante andar detrás dos pasos de outros”, dixo.
Oitenta e dous concellos de Galicia e trece máis situados na zonas galegofalantes limítrofes foron visitados por Schubarth, que non conducía, facía o seu camiño a pé, en bus ou era levada dun lado a outro por conductores que ía coñecendo. Iniciouse no galego a través dunha gramática de Carvalho Calero atopada nunha biblioteca. Porén, ela mesma recoñecía que había moitas ocasións en que non entendía o que lle estaban dicindo: “Se non se entende hai que botar man da sensibilidade, dicir que si ou que non, é un comportamento que aprendes”.
Como froito de todo este traballo, a profesora reuniu arredor de 5.000 letras diferentes que transcribiu Santamarina e que se viron obrigados a clasificar dalgún xeito. Seguindo os criterios empregados en Europa, realizaron unha organización temática das letras: cantos de oficios e labores, festas anuais, romances tradicionais, romances novos e outros cantos narrativos e dialogados, e, finalmente coplas diversas e cantos enumerativos.
O Cancioneiro Popular Galego é considerada a biblia da lírica de tradición oral galega
Hoxe en dia, o Cancioneiro Popular Galego é considerada a biblia da lírica de tradición oral galega, o mais amplo repertorio musical popular. Os musicólogos que até aquel momento fixeran estudos sobre a música popular ficaran na superficie do traballo, realizando compilacións de cantigas. Pola contra, Schubart levou a cabo unha análise en profundidade das melodías, achegando unha proposta crítica de clasificación e propondo teorías sobre as orixes dos diferentes tipos. Ademais, foi a primeira que recoñeceu a importancia das informantes, sendo a primeira pescudadora culta que recolleu os seus nomes.
« A primeira que ousou poñer os nosos nomes a cada unha das composicións »
« Vimos dunha estirpe de mulleres que crearon textos para cantalos, que compuxeron música de palabras », destacou en 2014 a plataforma de crítica literaria A Sega
Nos últimos anos comezou a recibir o recoñecemento por este traballo silandeiro e de vital importancia para o país. No ano 2014 foille dedicada a primeira edición do Día das Galegas nas Letras impulsado pola plataforma de crítica literaria A Sega. A entidade destacou nesa ocasión que « vimos dunha estirpe de mulleres que crearon textos para cantalos, que compuxeron música de palabras. Elas, que foron feitas silencio polo peso dunha tradición patriarcal que ditamina para eles os nomes e para elas o anonimato do « colectivo ». Ata que chegou ela. A primeira que ousou poñer os nosos nomes a cada unha das composicións ».
Tres anos máis tarde, a cuarta edición dos Premios Martín Códax da Música decidiu outorgarlle o seu Premio Honorífico. A directiva de Músicos ao Vivo destacou que “as novidosas achegas metodolóxicas de Dorothé Schubarth, a súa xenerosidade, a súa condición de muller intrépida e empoderadora doutras mulleres, así como o insuficiente coñecemento do alcance do seu legado por parte da sociedade galega, convértena na indiscutible merecedora » do galardón.
No ano 2017 foi, ademais, nomeada Patroa de Honra do Museo do Pobo Galego, entidade que dende entón acolle o seu legado e que este venres lamentaba a súa morte sinalando que « seguro que as melodías das nosas cantareiras acompañarana nesta viaxe cara a outras músicas ». Nos últimos anos recibiu tamén o Pedrón de Honra, o Premio da Crítica ou unha homenaxe a cargo da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega.
Tamén este venres a Real Academia Galega salientaba que o ‘Cancioneiro popular galego’, asinado por Dorothé Schubarth canda o académico Antón Santamarina, « é a biblia do noso folclore musical, clave na súa preservación e tamén na súa revitalización » e subliñando a importancia dun traballo realizado con « criterios científicos e introducindo a perspectiva dos informantes ». De igual xeito, o Consello da Cultura Galega expresou este venres o seu « fondo pesar » polo pasamento de Dorothé Schubarth, « figura fundamental para o coñecemento do folclore musical galego ».
O portal Culturagalega publicou en 2017 esta entrevista, na que a coautora do Cancioneiro Popular Galego falaba sobre o seu traballo con ocasión do Premio Honorífico de Músicos ao Vivo.
De igual xeito, no ano 2020 viu a luz o proxecto Dorothé na vila, un documental que percorre os lugares que visitou Dorothé Schubarth « para descubrir que queda dese mundo que ela recolleu no Cancioneiro Popular Galego ». « Queriamos atopar as caras detrás daquelas voces, coñecer as súas historias de vida e de paso devolver as gravacións de Dorothé á súa orixe », destacan os seus autores e autoras.
«No hay que creer en las brujas, pero las hay», escribiu o xenio, que tivo grandes amigos galegos, e non se resistiu a bañarse nesta beira do Atlántico e a degustar a empanada e o polbo á feira
O escritor Julio Cortázar
Escrito por MALORES VILLANUEVA
Aínda que Cortázar naceu na embaixada arxentina en Bruxelas, o certo é que a súa patria infantil foi Bandfield, un arrabalde ao sur da capital bonaerense ao que chegou con catro anos e dende onde foi interiorizando aquela maneira de vivir e de ser da súa veciñanza. Na súa lembranza, personaxes, historias, rúas, estacións ou aquel xardín con gatos, cans e outros animais que aparecen nalgúns dos seus inesquecibles contos. En Bandfield, o pequeno Julio asistiu á escola que hoxe leva o seu nome, alí sentiu o amor por vez primeira cando só tiña doce anos, quizais xa daquela experimentou ese «rayo que te parte los huesos y te deja estaqueado en la mitad del patio». Para entón, xa devorara centos de libros e era tal a súa entrega que a nai sentía preocupación por aquela paixón do fillo que o absorbía horas e horas, mentres os rapaces enredaban co balón nas rúas. Pola contra, el xogaba a escribir, «pero juego en serio», por iso, aínda que as primeiras aventuras literarias non acadaran a repercusión desexada, mantívose na partida coa literatura, onde se revelou coma un dos mellores.
Dende aquel 26 de agosto de 1914 todo o que rodeou a súa intensa vida ten interese e, por suposto, aqueles aspectos que o vinculan con Galicia. Hai case unha década tiven a fortuna de pasear unha tarde por Bos Aires da man do escritor Francisco X. Fernández Naval, quen me descubriu a pegada daqueles homes e mulleres que cruzaron o Atlántico sen esquecer de onde procedían. Aqueles galegos levaron a súa cultura, pero non se pecharon a enriquecerse coa do pobo de acollida. Para entón Fernández Naval xa publicara Respirar polo idioma (vos galegos e Julio Cortázar), un estudo que ampliaría despois dando ao prelo Ou soño galego de Julio Cortázar. Aquel serán de abril non só me mostrou como a lúa rodaba por Callao, como no tango de Piazzolla, tamén imaxinamos a Arturo Cuadrado deambular co libro A outra beira, que lle entregara Cortázar para que o editase con ilustracións de Seoane, aínda que foi un proxecto fanado e, finalmente, sairía do prelo en 1951, no selo Sudamérica, baixo o título Bestiario. O escritor de Bandfield era amigo de Cuadrado e Seoane, polo que por forza tamén o era de Lorenzo Varela; os tres dirixían a prestixiosa publicación Correo Literario onde aparece o segundo relato do arxentino, «Bruja»; era o ano 1944 e, de seguro, aqueles galegos cos que convivía non deixaran de falar das meigas, nun país en que non existen. E, máis adiante, titula un dos capítulos de Os autonautas da cosmopista: «No hay que creer en las brujas, pero las hay, las hay», unha fórmula ben coñecida para nós.
Descubrir a Rosalía e Castelao
Con todo, se hai que destacar a un galego na vida de Cortázar este é Francisco Luís Bernárdez. Como tantos outros nacera xa na Arxentina, pero as súas orixes eran galegas e na mocidade pasara unha tempada na terra dos seus antepasados desenvolvendo un destacado labor como xornalista. Da súa man coñece Cortázar a literatura de Rosalía de Castro ou de Castelao e, co tempo, intimará coa súa irmá pequena, a brillante tradutora Aurora Bernárdez. Con ela asiste á Federación de Sociedades Gallegas a unha conferencia impartida por Paco Luís sobre a autora de Follas novas, o poemario de Rosalía do que máis gustaba Cortázar. Imaxínoo entrar no edificio co seu impoñente metro noventa, imaxínoo admirar a loita daqueles máis de 15.000 socios e socias que defendían a república fronte ao franquismo e que constituían unha caixa de resonancia do pensamento democrático das súas xentes.
En tranvía de Vigo a Lourido
Cortázar embarca rumbo a París e non tardará en saír ao seu encontro Aurora. Alí el comeza a escribir Rayuela, e no caderno de bitácora da novela aparece recollida a nosa voz: mariola. Como nas demais ocasións, envía o manuscrito ao seu editor, o galego Francisco Porrúa, que apostou polo autor cando aínda era un descoñecido para o gran público. Con anterioridade, e despois de toda unha vida rodeado de galegos, e de varios anos de matrimonio con Aurora, por fin pon pé en Galicia, primeiro en Compostela e despois na estación de tren de Vigo, onde colleron un tranvía ata Lourido. Mentres recorre a costa contempla a fermosura da que lle falaran os amigos e tamén Aurora e, aínda que aquel mes de xullo non fora moi cálido, Cortázar non se resistiu a un baño nesta beira do Atlántico. Durante tres semanas gozaron dos piñeiros e dos hórreos, cruzaron a ponte da Ramallosa, fixeron escapadas a Pontevedra e gozaron do polbo e da empanada, aínda que este último prato facíallo Aurora pola receita da nai, que tanto deleitaba ao escritor. Nunca esquecería eses días de felicidade en 1956 e 1957 e sempre mantivo aceso o desexo de volver, pero os camiños da vida levárono a outras xeografías. Sexa como for, o Cronopio maior está en nós e a súa literatura segue a desbordarnos a alma.
Din que a arcadia primeira dos artistas é o lugar onde sempre nace a creación de xeito constante. Picasso vive cinco anos na Coruña a finais do século XIX. Unha cidade aínda industrial onde aquel neno pasaba o tempo entre cores, costa e mar. O pintor nunca deixaría Galicia na súa cabeza, igual ca xente da súa época como a actriz María Casares. A súa casa e el mesmo foron nexo entre a Galicia do exilio e aquela Galicia da cultura e das artes que procuraba un luminoso máis alá para o seu país.
Contraportada de Meu ben dorme, de Juan Pardo. Colección Ventureira / Pardo
A sala onde Picasso estaba castigado na Coruña aínda é obxecto de debate na actualidade. Fontes do instituto no que cursou estudos de 1891 a 1895, o actual IES Eusebio da Guarda, antiga Escola de Artes e Oficios, din que era unha sala hoxe empregada como sala de baile e deportes, con grandes ventanais, mais outras derivan a localización a un «calabozo» con pouca luz, onde aquel xenio bosquexaba para evadirse do castigo por non estudar. A estadía de Picasso na Coruña foi breve, pero os modos e costumes da cidade herculina acompañárono toda a súa vida. Conta Rubén Ventureira, co-autor xunto con Elena Pardo de Picasso azul y blanco, el nacimiento del genio.
Aquel Picasso sentaba preto do mar para escoitalo e tamén para pintalo. As obras do neno brillante amosan a escuma rompente e o litoral roto dunha Coruña que aínda se recoñecía no tecido fabril das porcelanas e dos zapatos, tamén nos cristais dunhas vidreiras e dunhas galerías aínda en construción. Aquel rapaz empregaba o carbón e a plumiña como ferramentas para acadar cadros de luz notable, como Torre de Hércules, no que Picasso recolleu a perspectiva que os coruñeses empregan para ver os solpores, dende o Campo da Rata, un dos puntos concéntricos da historia desta península deleitosa onde é difícil distinguir os límites entre as rochas da praia ou aquelas que están mergulladas entre as algas e as aves que pescudan o seu alimento polas calas e pozas.
O pintor malagueño estudaba tamén, no limiar dunha cidade que pouco máis coñecía fóra das lindes da casa de baños La Salud, en Riazor, e onde unha burguesía ilustrada reconstruía un protonacionalismo, un rexionalismo de matices republicanos, en faladoiros, cafés e salóns privados. Un dos retratados naquela etapa, de feito, foi o doutor Ramón Pérez Costales, que tamén dá nome a unha rúa do rueiro coruñés, que Picasso recolle nun dos seus primeiros óleos. O mesmo, sinala Ventureira, que viu o galego Ramón María Tenreiro nada máis entrar no estudo parisino de Picasso en 1923, na rue La Boétie. Tenreiro, de natureza débil dende neno, fora compañeiro de pupitre do artista na Escola de Artes e Oficios. El, tamén artista, escolleu para o seu autorretrato ocultar a perna que lle fora amputada a idade temperá. Tenreiro foi un home polifacético: escritor, xornalista, pintor e político; vencellado ao republicanismo coruñés, pertenceu á ORGA, o partido de Santiago Casares Quiroga, para logo mudar a Izquierda Republicana. Morreu en Suíza, en 1939, sendo secretario da embaixada republicana en Berna. Aquelas visitas a Picasso por parte dos españois fóra da península ou de periplo por Europa eran frecuentes. O propio Tenreiro narra no artigo «Una visita a Picasso», que marca o fito de recoller unhas das primeiras declaracións do malagueño á prensa escrita, «non era unha época moi común para as entrevistas a Picasso, todo o contrario que a mediados do século XX», sinala Ventureira.
Pablo Picasso e Antonio de Olano. Colección Olano
O modernismo que acompañou como pano de fondo ao Picasso mozo tamén tomou corpo en amigos como Arturo Souto, que visitou a Picasso en 1935. Un traballador do modernismo decadente, pintor pontevedrés admirador de Pierre Bonard e Toulouse-Lautrec e formado na Real Academia de Belas Artes de San Fernando. Souto exemplifica os tornados da historia que entraron nos apartamentos parisinos de Picasso; ademais de pintor foi un comprometido republicano, expuxo na Exposición Internacional de París de 1937 e formou parte daquela caravana do exilio, que marchaba de España en 1939 fronte a vitoria do xeneral Franco. O contacto entre Souto e Picasso foi a través dun artista galeguista coñecedor da cor, das formas e dos fondos, autor dunha expresión sublime tras uns lentes de pasta grosa, Luís Seoane. A través deste pintor das formas máis puras do país coñecemos que Picasso estaba pensando en retornar a Coruña dentro dunha visita a España. Un circuito pertencente hoxe ao mundo das historias paralelas, xa que este camiño estaba planeado para ser feito en 1936, imposible debido ao estalido da guerra civil.
Hai un encontro entre Picasso e Luis Seoane, porque hai un congreso mundial de partidarios da paz en París e alí aparece como representante da asociación de artistas arxentinos Luís Seoane. Conta Seoane daquel encontro -onde estaban outros galegos como o pintor Colmeiro, na sala Pleyel de París- que Picasso non deixaba de falar de dúas das súas obsesións reflectidas nos óleos primerizos, a Torre de Hércules e Riazor. Hai unha foto de Picasso con varios pintores galegos. O malagueño tamén mencionou aquel «calabozo» dos seus anos de formación coruñesa, onde «debuxaba e debuxaba», apunta o biógrafo. A todos os galegos que visitaban o pintor cubista no seu estudio da rue des Grands Agustins, amósalles unha serie de óleos da súa etapa galega, entre eles, o famoso retrato de Pérez Costales. Daqueles encontros, sinala o co-autor de Picasso azul y blanco, abrollou a idea dunha doazón de obras á cidade da Coruña.
Igual que o Orzán e o mar de Riazor comunican a península coruñesa co alén e coa terra adentro, Picasso tamén fixo de nexo entre unha galega e un francés. María Casares, a coruñesa internacional que acadou o renome de gran dama da escena francesa, coñeceu ao filósofo, xornalista e escritor Albert Camus nunha soirée con Picasso. No libro Residente privilexiada, Casares explica como asistiu á primeira representación que houbo da obra El deseo atrapado por la cola, unha das dúas obras teatrais que escribiu Picasso e que Vargas Llosa cualificaría no seu fantástico La civilización del espectáculo como «delirante». A obra, escrita en 1941, consta de pasaxes como a dunha personaxe feminina, La Tarte, que mexa en escena dez minutos continuados axeonllada sobre o oco do apuntador. Un Picasso traballador do erótico -ao seu xeito- autor de frases como «o arte e a sensualidade son a mesma cousa», como recolle tamén Vargas Llosa na súa columna Piedra de Toque, no xornal El País do 1 de abril do 2001. A primeira estrea, en 1944, foi naquel xa famoso piso parisino onde María Casares, que xa falaba francés «cun estraño acento» como lle dicían os seus camaradas, namorou e ficou namorada daquel escritor, Camus, co cal mantería unha relación sentimental que durou ata o falecemento do francés, nun accidente de automóbil o 4 de xaneiro de 1960.
Camilo José Cela é outro dos nomes da España do século XX que forma parte do grupo de galegos frecuentadores dos cenáculos do artista cubista. Nun encontro no restaurante La Californie, en Cannes, coinciden Picasso e o autor de A familia de Pascual Duarte en agosto do 1958. Cela tiña a intención de dedicarlle un número da súa revista Papeles de Son Armadans ao pintor grazas á obra celestina doutro pintor, Miró, que puxo en contacto o galego co malagueño. Mais o autor de Madera de Boj tivo que armarse de paciencia para que Picasso o recibira, e fixo días no Hôtel Mont-Fleury ata que o malagueño o atendeu. «A partir de alí naceu unha relación», remarca Ventureira. Volve producirse outro encontro xa no ano 1960, «que é cando lle leva os pregos desta edición homenaxe a Picasso para que el a ilustrase», describe.
Ortiz, Seoane e Colmeiro con Picasso 1949. Fundación Luís Seoane
Picasso, recolledor de imaxes, experimentador da forma, lembraba algo que pode estar vencellado ao pensar artístico: o xeito. Anthony Kerrigan, tradutor de autores en español como o propio Cela, adoitaba mencionar a anécdota xurdida nun dos encontros entre o galego e o malagueño cando Picasso puxo a boina de Camilo José Cela, «é a mellor maneira de levar a boina, aprendino na Coruña», mencionou o pintor. A figura de Kerrigan, americano fillo de irlandeses e criado en Cuba -o «amigo americano», así o chamaban- é outro dos puntos de encontro internacionais entre españois, galegos e o mundo. O seu epistolario, gardado en Mallorca, aloxa cartas a Bellow, Cela, Borges ou Gil de Biedma. Neste encontro baixo o sol, Kerrigan de por medio, Pablo Picasso leulle ao escritor de Iria Flavia poemas propios e produciuse un troco de poesía e impresións artísticas entre ambos creadores. Esta fructífera amizade terá por consecuencia varias obras conxuntas onde pintor e escritor intercambian as mans para dialogar coas cores e as palabras. Unha é Trozo de piel, que recolle varios poemas que Picasso gardou nun cartafol. Algo máis tarde, en 1962, sairía do prelo Gavilla de fábula sin amor, con poemas de Cela e ilustracións de Picasso. É na súa madurez cando o malagueño coñece a Juan Pardo. Pardo abriu o caixón de recordos do pintor ao cantarlle as melodías e as letras que o neno artista tiña de pano de fondo nas súas esculcas ao mar e aos habitantes da cidade liberal. Con Pardo, Picasso regresaba as prazas da Fariña ou da Leña, ás follas arrexuntadas das alamedas e ao salitre do bravo Orzán. A boa relación mantívose cos anos e Picasso agasallou a Pardo cun debuxo que faría de contraportada do disco Anduriña, en 1968, e que animou a Pardo e a Junior a lle levaren a maqueta do disco. O pintor, ao quedar prendado dunha melodía que tocaba o máis prezado dunha persoa consagrada á arte, a súa arcadia na infancia, decidiu adicarlle un dos seus famosos debuxos espontáneos.
Picasso e Juan Pardo. Colección Olano
Contraportada de Anduriña, de Juan Pardo e Junior. Colección Ventureira/Pardo
A etapa madura de Picasso, dos anos 1960 ata a súa morte en 1973, tamén estivo marcada pola súa amizade cun galego de Vilalba, o xornalista, viaxeiro, dramaturgo e biógrafo Antonio D. Olano. Olano, de feito, elaborou comedias musicais xunto con Juan Pardo no proxecto conxunto Galicia miña nai dos dous mares con poemas de Ramón Cabanillas, Eduardo Pondal, e un propio; «A Olano coñéceo a través de Luís Miguel Dominguín e Lucía Bosé», sinala Ventureira. O primeiro encontro entre pintor e xornalista foi en 1960, cunha amizade que se prolongou ata a morte do malagueño. O xornalista Olano era capaz de sacar unha reportaxe de cada visita a Picasso, nas que asistimos a un Picasso no solpor, recollido nos recordos familiares e recorrente nas súas anécdotas galegas. É nun deses encontros cando Olano lle leva a Picasso as obras completas de Rosalía de Castro, da cal era un grande admirador, como tamén de Valle Inclán.
Un dos poemas máis repetidos na memoria de Picasso, que tanto podía recitar con Pardo ou con Olano naquel retiro francés, era o de Alberto García Ferreiro: «Si me deran á escoller, / eu non sei que escollería: / si entrar ná Coruña de noite, / ou entrar nó ceo de día». Picasso no fondo, sempre acabou volvendo a Galicia, dun xeito ao outro, polo ceo de día.
Permítanme que recorde unha anécdota xa ben distante no tempo. Na primavera de 1980, unha servidora acudiu ao XVI Congreso de Filoloxía Románica, que tiña lugar en Palma de Mallorca. As protocolares intervencións culminaron cunhas palabras do, daquela, conseller de Cultura do goberno das Balears. Foron en español, mais, ao final, declarou: «Ahora me van a permitir que les dirija unas palabras en el idioma de estas islas», e proferiu un breve saúdo en catalán. Desde aquela, manexei, de xeito informal e semi-humorístico, unha distinción sociolingüística ben doada de entender, entre linguas que se falan sen permiso e aqueloutras para as cais é preciso solicitalo. Tamén poderíamos falar (entre nós, polo menos) de «galego eclesiástico», aquel que se permiten bispos ou arcebispos, con habitual perorata na lingua oficial do Estado e leve complemento circunstancial na lingua «propia» da Galiza.
O de «propia» –como saben todos vostedes– é letra legal (Estatuto), así que, se non queremos ofender a semántica, se é “propia”, as demais serán «alleas»… Vaites, vaites! A boa hora o Tribunal Constitucional respeita a semántica! Para el (1986), o galego é lingua «propia» no sentido de «peculiar», pois sentencia que tamén o é («propia») o castelán… Que ricos que somos, que diría un arxentino: temos dúas linguas «propias» e nós, nos biosbardos!
A anécdota daquel conselleiro balear, visto o Congreso de que se trataba e que congregaba filólogos-as romanistas de todo o mundo mundial (con obriga, por tanto, de teren familiarización mínima coas linguas evoluídas desde o latín), agrandaba o seu ridículo, a súa superfluidade, mais era demostrativa da submisión política ao marco constitucional e, por tanto, dos limites marcados ás linguas diferentes do español.
Desde aquel lonxincuo 1980, voltemos aos nosos días. «Hablamos español» / Vox teñen a ben visitar tres lugares da nosa nación (Sanxenxo, A Coruña, Ourense) para chantar neles como nos «debemos» chamar e para nos dar permiso de utilizar «en gallego» os nomes reais, históricos, creados hai centos de anos polo povo galego e deturpados barbaramente pola incuria dos poderes públicos españois e polos seus capataces operantes na nosa terra. Isto en 2023, após toda a loita de décadas por restaurarmos a nosa toponimia e despois de dúas leis que estabelecen cais son as formas da mesma non só lexítimas senón legais. Refírome á lei autonómica 3/1983, de Normalización Lingüística (artigo 10) e á lei do Estado 2/1998 (artigo único) que estipula como oficiais as denominacións de A Coruña e de Ourense para as provincias respectivas, conforme o nome oficial das cidades correspondentes.
Máis unha volta, a cidadanía galega secundou a iniciativa da Mesa pola Normalización Lingüística, que, por enésima vez, houbo de lembrar o noso dereito e o noso deber de chamármonos como nos chamamos e non como nos queren chamar desde a histérica intransixencia española. A Mesa… é unha ONG. El haberá institucións públicas galegas? Haberá Xunta (de que, de onde?)? Haberá Real Academia Galega? Haberá Consello da Cultura Galega? Haberá Universidades galegas? Haberá unha compañía pública de radio e de televisión? Serán unha ilusión dos sentidos? (porque do peto non o son, desde logo…). É tolerábel ter que aturar, a esta altura do filme histórico, semellante agresión, semellante insolencia? Pensarán que somos individuos de Protectorado? Valen de algo as leis promulgadas pola Comunidade Autónoma galega e polo propio Estado español?
Barbarización dos nosos nomes: Nunca Máis!! (tamén fóra do mar e da costa hai chapapote…).
A homenaxe decorreu coincidindo co corenta aniversario da Lei de Normalización Lingüística, en cuxo impulso tivo un papel fundamental Nogueira.
Camilo Nogueira e Carlos Varela, homenaxeados este sábado en Fonseca.
O Salón Nobre de Fonseca acolleu este sábado 10 de xuño a celebración da XIV Asemblea da Irmandade Xurídica Galega, que distinguiu con cadansúa insignia de honra ao político nacionalista Camilo Nogueira e ao xurista Carlos Varela, fiscal da Fiscalía Superior da Galiza, polo impulso da Lei de Normalización Lingüística (que fai 40 anos) e pola súa expansión no ámbito da Xustiza, respectivamente.
O acto celebrouse baixo a presidencia do titular do Parlamento da Galiza, Miguel Santalices, e a clausura correu a cargo do reitor da Universidade de Santiago, Antonio López, por expresa petición do xefe do Lexislativo, como así destacou o catedrático de Dereito no peche do acto.
Previamente, fíxose entrega das acreditacións dos novos «irmandiños» da entidade, que se comprometen a usar a lingua propia neste campo, e distinguiuse a Camilo Nogueira e a Carlos Varela, presentados, respectivamente, por Xoaquín Monteagudo e o maxistrado Luís Villares.
Camilo Nogueira repasou a relevancia que tivo para a lingua propia a presentación do primeiro texto lexislativo que foi aprobado por unanimidade da Cámara. «Era prioritaria a protección», dixo, para «ser recoñecida como tal» despois de «soportar dificultades» como consecuencia da «persecución das autoridades políticas e eclesiásticas».
«Obrigado»
Nogueira proclamou que é un idioma que «se fala por moitos países» en Europa, pero tamén no resto do mundo e citou Portugal, Mozambique, Guinea Bissau, India, Timor Oriental e China, nun discurso de quen, como eurodeputado do BNG, fechaba os seus discursos cun «obrigado».
Facho que este sábado recolleu Carlos Varela, quen así concluíu tamén a súa intervención na asemblea xurídica, na que agradeceu o galardón e rememorou os seus primeiros contactos coa música portuguesa como orixe da querenza polo idioma propio. «Permitinme exercer en galego, ser coherente coa miña forma de pensar. Obrigado», concluíu o que fora tamén fiscal superior da Galiza en períodos como o das preferentes, un papel, o que tivo entón, que foi destacado por Luís Villares na presentación do homenaxeado.
«Seguir Avanzando»
Pola súa banda, o secretario xeral de Política Lingüística, Valentín García, subliñou que temos «unha lei moi válida» para «seguir camiñando e avanzando» para, parafraseando a Cunqueiro, darlle ao idioma «mil primaveras máis», tamén no ámbito xurídico.
Mentres, o presidente do Parlamento galego, Miguel Santalices, destacou como os lexisladores daquela cámara «estiveron á altura do que demandaba a Galiza no seu momento» e sinalou que é «xusto recoñecer» este feito. «Avanzouse moito pero queda moito por facer e por iso felicito con todo o meu ánimo a que actos como este se sigan a celebrar, porque é a maneira de que nos vaiamos implicando na importancia da lingua», remarcou.
O reitor da USC, Antonio López, remarcou que «a lei abriu un camiño» e «logo hai que transitar por el». «Tan importante como as normas, é moito máis importante o compromiso persoal para ir avanzando e ir gañando espazo», sentenciou.
Perfecto Ramos presenta ‘Os Lobariñas Feixoo. Luz e memoria nos Séculos escuros’, unha nova investigación arredor das figuras de dous parentes: Gregorio, inquisidor e autor dunha obra en lingua galega, hoxe perdida; e Antonio Jacinto, investigador das propiedades medicinais das plantas e colaborador do Padre Sarmiento.
O investigador Perfecto Ramos está a presentar estes días o seu novo libro.
Por LAURA VEIGA
—Como chegou a historia destes dous parentes?
Eu non son historiador profesional, mais sempre me gustou facer investigación histórica arredor da miña comarca, A Paradanta, e de Crecente en concreto, sempre que tivera que ver con cuestións relevantes para a historia da Galiza e que non fora unha simple curiosidade sen transcendencia. Hai máis de dez anos eu non tiña moita idea sobre a familia dos Lobariñas Feixoo, dos que aínda quedan moitos, mais estaba traballando nunha investigación sobre a Guerra da Independencia de Portugal e entre uns manuscritos atopei unhas cartas falando dos Lobariñas.
Pareceume o suficientemente importante como para seguirlle a pista e iso levou a que deixara aparcado o meu traballo inicial, que aínda non dei rematado, e que me centrara nesta familia e, principalmente, en Gregorio. A partir del descubro toda a historia da súa familia, onde estivo e descendencia e conseguín ligalo a Antonio Jacinto.
—Que sabemos a día de hoxe das Galegadas, a obra que escribiu Gregorio?
Este home protagonizou un dos episodios públicos máis importantes pola dignidade da nosa lingua. El escribiu nesta obra a historia da Galiza e, cando a nosa lingua xa levaba máis de 150 anos prohibida, solicitou a autorización real para poder imprimila en galego. Fixo unha viaxe a Madrid cuns custos tremendos para poder presentala na Corte. Evidentemente contéstanlle que non ten lugar a súa petición, seguramente destruirían a copia que el enviara e el debía destruír a copia coa que quedara.
Tamén hai que dicir que tiña a oportunidade de publicala en castelán, porque xa fora aprobada polo bispo de Tui, polo que desde o punto de vista relixioso non tiña ningún problema, mais el non fai nin unha cousa nin a outra e dez anos despois volve presentar a solicitude.
Neste caso si que foi aprobada, eu interpreto que el contou con outros galegos que tiñan poder na Corte e de feito foille aprobada xunto con outra obra, esta en español, que escribiu mentres estudaba en Salamanca e sendo amigo de Lope de Vega, que nese momento estaba escribindo A Arcadia. Claro, sabendo que Gregorio era un comisario da Inquisición, unha persoa da que menos se podería esperar semellante acto de valentía, temos que pensar que habería moita máis xente que neses tempos escribiu en galego, mais que non contaba cos recursos ou as posibilidades de facer a solicitude en Madrid.
A min non me parece que a máxima defensa do idioma estivera nun personaxe así, seguramente habería persoas moito máis sensíbeis ca el. No libro conto onde foron todos estes documentos e que persoas tiveron contacto con eles, polo que non perdo a esperanza de que, buscando, sexamos quen de atopalos. No caso das Galegadas, sabemos que prestou o libro en Portugal e que nunca llo devolveron.
—E cal é transcendencia de Antonio Jacinto?
Del non se coñecía practicamente nada, só que era nomeado por Manuel Murguía e polo Padre Sarmiento. De feito, o principal estudoso dos documentos deste último chegou a escribir que era un personaxe inventado por el, dado que non aparecía por ningún lado. Na Galiza hai poucas referencias sobre el, practicamente só contados coas moitas gabanzas que fai del o Padre Sarmiento.
Polo que sabemos puido escribir un dicionario de plantas galegas coas súas propiedades medicinais. Neste caso, o que fixen foi un estudo de todos os seus herdeiros até o ano 1900 para estabelecer o camiño que puideron seguir as hipotéticas obras que escribiu. Sabemos que acabou traballando como médico en terras de León, polo que en caso de que efectivamente escribira ditas obras e estas se conservaran, o seguinte paso sería continuar investigando neses territorios seguindo a liña deses herdeiros que puiden identificar.
A Academia española volve recomendar o topónimo ‘Sangenjo’ en contra da lei galega e do nome oficial.
Unha praia fechada polo coronavirus en Sanxenxo.
A Real Academia Española (RAE) reabriu esta sexta feira nas redes sociais o debate sobre o topónimo do municipio pontevedrés de Sanxenxo ao recomendar o uso de ‘Sangenjo’ en contra da lei galega e do nome oficial.
A polémica volveu ás redes sociais despois de que un usuario de Twitter fixese unha consulta pública á RAE, após observar o topónimo escrito como ‘Sanxenxo’ nos rótulos da televisión estatal con motivo da visita do rei emérito, Juan Carlos I, ao municipio galego.
A RAE apuntou na súa resposta que « en ámbitos e textos non oficiais, o natural e indicado é empregar a forma tradicional ao falar ou escribir en español ».
Deste xeito, a RAE indicou que « en textos oficiais xerados pola Administración é preceptivo utilizar o nome vernáculo ‘Sanxenxo' », pero que « fóra destes usos, o indicado é empregar a forma tradicional ‘Sangenjo’ ao falar ou escribir en español ».
A réplica da Real Academia Española xerou unha onda de críticas nas redes sociais. Con todo, non é a primeira vez que se pronuncia a respecto deste topónimo, debido a que xa o fixo no ano 2018.
« A única forma oficial recoñecida »
Pola súa banda, a Real Academia Galega (RAG) sinalou que Sanxenxo « é un topónimo galego e a única forma oficial recoñecida segundo a lexislación vixente » (a Lei 3/1983, do 15 de xuño, de normalización lingüística, que estabelece que a única forma oficial dos nomes dos lugares da Galiza é a galega). A RAG engadiu que « como institución con competencia sobre o idioma galego e o seu uso, só recoñece esta forma ».
Desta maneira, a RAG remitiu a unha tribuna escrita en 2018 na web da Academia por Luz Méndez. Nela, a académica e experta en toponimia conclúe, após levar a cabo un repaso pola escritura do topónimo, que « non parece que haxa unha longa tradición escrita dunha forma adaptada castelá para o topónimo galego ».
« En castelán por respecto á variedade lingüística do Estado español e á oficialidade do nome Sanxenxo, cremos que se deberían descartar outras opcións gráficas que non son tan tradicionais como se cre, do mesmo xeito que se descartaron outras formas antigas », apunta Méndez na súa tribuna.
A iniciativa fai parte do proxecto educativo “De Outes a Lisboa com Fernando Pessoa” do IES Poeta Añón.
O alumnado de 4ºESO do IES Poeta Añón de Outes solicita para o seu concello unha vía pública co nome do escritor portugués Fernando Pessoa, “unha das figuras máis destacadas da literatura occidental”.
Esta iniciativa encádrase no proxecto educativo “De Outes a Lisboa com Fernando Pessoa” promovido polos departamentos de Lingua Galega e Historia, dirixidos polas profesoras Maruxa Caamaño e Susana Álvarez, co propósito de investigar a historia local.
Aínda que Fernando Pessoa non nacese nese territorio, a súa relación con Galiza está documentada, indican. “Sábese que o vínculo de Pessoa cos galegos non é só literario ou lingüístico, senón tamén xenealóxico: un tataravó del, Caetano Dionisio de Lens, era natural de Outes, conforme á investigación realizada por Carlos Quiroga no seu libro Raízes de Pessoa na Galiza, publicada en Através Editora”.
A ascendencia de Pessoa serviu de pretexto para o alumnado indagar sobre a emigración galega a Portugal, nomeadamente cara á rexión do Douro e Lisboa, un fenómeno migratorio pouco coñecido mais moi fluído a partir do S. XVIII.
Por tanto, a petición do alumnado tamén serviría de “homenaxe perenne para todas aquelas persoas galegas e outenses que tiveron que partir a Portugal, ben por motivos políticos ou económicos, como foi o caso do poeta Francisco Añón ou como o propio ascendente de Pessoa”.
O proxecto, que non só incluíu un obradoiro de lingua portuguesa (Ops!), senón tamén unha visita a Lisboa, foi inspirado no espírito da Lei Paz Andrade; lei que pretende fomentar os vínculos coa lusofonía mediante o impulso da lingua galega nun contexto internacional, tal e como se recolle tamén no currículo educativo da ESO.
Finalmente, indican as responsábeis, esta intervención educativa alíñase coa chamada aprendizaxe por servizo, que persegue que o traballo académico das aulas incida na comunidade local grazas ao compromiso dos estudantes en asuntos que promovan o ben común.
Elin Haf Gruffydd-Jones (Bermudas, 1967) é profesora titular e directora do Centro de Estudios Avanzados Galeses e Célticos da Universidade de Gales. Desde finais de 2021 preside a Rede Europea pola Igualdade das Linguas (ELEN). Esta semana visitou Galiza, onde analizou xunto a colegas de toda Europa futuro das linguas minorizadas.
Elin Haf Gruffydd-Jones visitou a redacción de ‘Nós Diario’.
Escrito por SUSANA ROIS
—Debemos falar de linguas minoritarias ou minorizadas?
No caso galés, e no galego, deberíamos falar mellor de linguas minorizadas, porque a súa situación é resultado dun proceso dinámico. Cando falamos de linguas minoritarias pensamos nunha condición estábel, natural, mais até chegar aí dáse un proceso no que participan persoas, institucións. Polo tanto, é mellor abrir a mirada para recoñecer os actos sociais e políticos que conducen unha lingua a unha situación de minorización. Permítenos ser máis críticos e entender mellor a situación das linguas.—Exprésase moi ben en galego. Cando comezou o seu interese pola nosa lingua?
Hai 30 anos xa, coa chegada a Gales de investigadoras novas procedentes da Galiza. Elisa Fernández Rei, agora profesora da USC, foi a primeira. Durante un ano, ademais de investigar en linguas minorizadas aprendeu galés e impartiu clases de galego, ás que me apuntei. A partir de aí comecei a vir a Galiza e mantiven o contacto tamén a través da ELEN. Non o domino, pero para min é importante tratar de falalo aquí.
—Recoñece algún paralelismo entre o galés e o galego?
O galés é unha lingua celta. Mantén unha enorme distancia l co inglés. Isto é diferente aquí. Pero en Gales, como na Galiza, temos problemas de migración do rural, onde hai unha porcentaxe máis alta de falantes de galés, a contornos urbanos, e
das cidades a Inglaterra. Esa marcha e a falta de economía e oportunidades no ámbito rural non facilita a reprodución da lingua, e iso vai supor un problema no futuro, aínda que nas cidades aínda é posíbel crear redes de relación en galés. É unha lingua visíbel en case todo o país, na sinalización, mais non no comercio, como si o é o éuscaro no País Vasco. Tamén está integrada na cultura, aínda que o consumo real sexa moi cativo.
—E no ensino?
Un 24% da poboación escolar fai os seus estudos en galés. Iso significa que 75% non usa esta lingua para aprender outras materias: matemáticas, historia, economía. E cando non se utiliza unha lingua como medio de instrución, para aprender máis, para facer algo, saes da escola sen dominar esa lingua, sen opcións de falala de maneira seria en calquera contexto. Por iso estamos a estender a porcentaxe de escolares estudando en galés.
—Vostede suma máis de tres décadas de traballo no ámbito das linguas minorizadas, moi centrado nos medios de comunicación. Que papel xoga a prensa en linguas minorizadas de cara a súa normalización?
A educación é fundamental para a transmisión da lingua, para fomentar o seu uso social e desenvolver a identidade coa lingua, mais fica pendente a transmisión familiar e social fora da escola, que é tan importante. Neste sentido, os medios de comunicación deberían contribuír a esa transmisión, e non facela máis difícil. Se o contorno audiovisual e comunicativo está controlado pola lingua dominante vai ser moi difícil para as familias manter a lingua materna e convertela na primeira lingua de comunicación social. Se deixamos de lado esta transmisión xeracional, familiar e social, tamén estamos botando a perder a relación emocional coa lingua, que é unha das cousas máis importantes para levar ao futuro. Non podemos depender do sistema educativo para socializar a xente nas linguas minorizadas.
—A dixitalización achegou facilidades ou novos desafíos ás linguas minorizadas?
O sector tecnolóxico, o audiovisual e o conxunto dos medios de comunicación son esenciais para a saúde da lingua como símbolo do futuro e non do pasado. Por iso, cada vez máis cómpren ferramentas que facilitan a interlocución con aplicacións e intelixencias artificiais en linguas minorizadas. Pero tamén precisamos contidos visíbeis e accesíbeis, tamén a través de algoritmos que atendan ao galés e ao galego. Todo isto require apoio e financiamento.
—Que responsabilidade teñen aquí Gobernos e institucións públicas?
Se queremos unha sociedade onde haxa diversidade e igualdade lingüística, os Gobernos teñen que lexislar e facer cumprir a lei. O activismo é unha parte fundamental e moitas veces fai un servizo aos políticos, que case sempre chegan tarde. Pero é o Goberno quen ten que preguntarse que lingua galega quere, unha lingua para figurar en actos e pancartas ou unha que ademais de valor social dispoña de espazos de uso.
Ana Moura, nascida em Santarém, é considerada a fadista mais bem-sucedida a iniciar carreira no século XXI. A artista já vendeu mais de um milhão de discos no mundo todo, sendo uma das recordistas de vendas de discos em Portugal. Moura chega a Vigo este 24 de fevereiro para apresentar o seu último disco, ‘Casa Guilhermina’.
‘Casa Guilhermina’ é o sétimo disco da fadista de Santarém, Ana Moura.
Escrito por IAGO SUÁREZ
Vigo será o cenário esta sexta-feira de um concerto verdadeiramente especial. Uma das fadistas mais importantes da história do género que partilhou palco com artistas como Prince e os Rolling Stones, a santarense Ana Moura, traz a sua música à cidade do rio Lagares. Nós Diario conversou com ela para conhecer em primeira mão a opinião da artista sobre o seu último trabalho, Casa Guilhermina, e o que espera do futuro.
—Você publicou em novembro de 2022 o seu último trabalho, ‘Casa Guilhermina’. Pode dizer-se que este disco mostra uma nova Ana Moura ao ter em conta a liberação e a autodescoberta que pratica nele?
Sinto que aquilo que estou a trazer neste disco sempre fez parte de mim, portanto não sinto que seja uma nova Ana Moura, embora compreenda que as pessoas sintam que se trata de uma nova Ana Moura.
Para mim este disco é uma continuidade de um caminho que se faz con diferentes ciclos e este é, de facto, un novo ciclo que se abre.
—Acerca do próprio género do fado. Como é que se consegue que a tradição e a modernidade se juntem neste trabalho e possam combinar dessa maneira?
Acho que nós sempre estamos em comunicação com a música que nos precedeu e que foi feita em todo o mundo. A música mais recente e que se faz na actualidade está sempre em comunicação com o passado, e acho que foi isso que eu fiz.
Digamos que, de algum jeito, eu juntei o fado com a música que eu oiço e que faz parte do meu universo musical. Este trabalho responde de uma forma natural àquilo que faz parte também do que eu sou e do que eu oiço habitualmente.
O disco tem sido muito bem recebido
—Acha que a sociedade portuguesa aceita esse tipo de mudanças?
Umas pessoas aceitarão, outras não, mas isso faz parte. Agora, posso dizer que o disco tem sido muito bem recebido; incrivelmente bem recebido, aliás. Ficou imensas semanas no número um em Portugal, portanto o balanço que eu faço é bastante positivo.
Embora perceba que haja pessoas que não o sintam assim, mas, como disse, isso faz parte de qualquer mudança que se faça, são os riscos que as pessoas tomam com certas decisões. Contudo, o balanço é verdadeiramente positivo.
—Você reinventou o fado com misturas de estilos e influências musicais de diferentes lugares. Você tem raízes também em África. Existe, portanto, algum tipo de ligação com a música africana no disco?
Sim, a minha mãe é angolana. Para este disco eu trabalhei com dois produtores, um mais ligado à música tradicional portuguesa e outro mais ligado à música tradicional angolana.
Sem dúvida, no disco eu trago estas influências todas que me compõem. Ou seja, minha mãe é angolana e meu pai foi para Angola quando tinha 11 anos. Na altura da Revolução eles vêm para Portugal e a minha mãe era professora e percorreu todo o país a dar aulas.
Por isso eu no disco junto ritmos minhotos como também ritmos do fandango, porque eu nasci no rio Tejo. Como é evidente também, junto ritmos de Angola no disco. Portanto este trabalho reflecte todas as influências que fizeram parte da minha vida.
—Conseguiu mostrar em ‘Casa Guilhermina’ que o fado também se pode dançar. Acha que estamos finalmente a libertar o fado do preconceito?
O fado no século XIX era dançado, e isso foi algo que se foi perdendo ao longo do tempo. Mas sim, realmente quando faço espectáculos com este novo disco tenho uma sensação que eu nunca tinha tido a este respeito.
Eu nunca tinha tido a experiência de ter pessoas a dançar com a minha música e é uma sensação incrível mesmo.
Acho que é o artista que realmente deve e sabe o que é que tem para partilhar com as pessoas
—Quais são as suas referências musicais?
As minhas referências musicais são muito abrangentes, vão desde fadistas portuguesas como a Amália Rodrigues ou o Carlos do Carmo, mas depois eu também oiço muita coisa de muitos géneros diferentes como C. Tangana, por exemplo. Também música pop, soul, música brasileira…
—Acontece muitas vezes na indústria da música que os managers influenciam o produto final da artista. Acha que é preciso a artista afastar-se disso e simplesmente tentar fazer a sua arte?
Na minha opinião, é verdade que os managers tendem a fazer isso, tendem a tentar influenciar. Mas eu acho que é o artista que realmente deve e sabe o que é que tem para partilhar com as pessoas.
A influência dos managers deve vir na minha opinião doutros pontos de vista, nunca do que o artista tem no interior.
—Você vai estar em Vigo o 24 de fevereiro para um concerto. O que se pode esperar deste espectáculo?
Essencialmente as músicas da Casa Guilermina que é o que estou a apresentar em todos os lugares em que dou concertos.
—Você já esteve na Galiza. Há alguma coisa em especial de que se lembre deste país?
Realmente uma das primeiras coisas que me saltam à vista quando chego à Galiza é o apreço que os galegos têm pelos portugueses. Nós temos um respeito muito carinhoso pelos galegos e realmente eu sinto como se fosse o mesmo país.
Ter partilhado o palco com o Prince e com os Rolling Stones foi um momento muito especial para mim
—A ligação da Galiza com Portugal vai além da cultura e até da língua, também se pode constatar uma ligação musical. Está familiarizada com a música galega?
Não há dúvida de que essa relação existe. Particularmente conheço o trabalho da Uxia, por exemplo.
—Há algum concerto que lembre com especial carinho?
Há vários concertos que eu guardo com muito carinho por diversas razões. Recordo recentemente quando fiz o lançamento de Casa Guilhermina em Lisboa. Foi mesmo na rua, montámos um palco e de repente juntaram-se muitas pessoas. Foi uma sensação incrível ver lá tanta gente no lançamento de um trabalho que eu não sabia bem como as pessoas iam receber. Foi muito especial por isso.
Também obviamente ter partilhado o palco com o Prince e com os Rolling Stones foi um momento muito especial para mim. Ter viajado pelo mundo e actuar perante público mexicano que é muito ‘caliente’ ou ter cantado na Sydney Opera House são momentos e concertos que eu lembro e guardo no meu coração com muito carinho.
Até se pode dizer, sem dúvida, que estes momentos marcaram a minha carreira musical em vários aspetos e que até se refletem na música que eu faço hoje em dia. Lembro que o Prince acostumava convidar-me para ir ao seu estudio. Também quis fazer uma pequena homenagem para estes momentos no disco.
—Finalmente, o que se pode esperar do futuro de Ana Moura?
No futuro próximo vou continuar a promover a Casa Guilermina e correr o mundo com este trabalho. Estou mesmo feliz por poder fazê-lo porque estive à espera bastante tempo que este disco saísse.
É um sonho porque é um disco muito especial para mim e poder levar as minhas músicas e partilhá-las pelo mundo vai ser algo excepcional.
sephatrad 